As xans

Recoñezo que a maior parte da cultura lendaria da terra funa atopando e recollendo dos libros. Historias máis ou menos cercanas ó pobo no que medrei, pero, poucas veces, historias faladas dos cercanos. Quizás as tecnoloxías e informacións mundiais viñeron ocupar un oco precioso que acubillaba o local e recibido dos maiores. Tamén contará que os pais xa viron mundo e recórdannos máis tempos próximos que alonxados. Pero, gracias a Deus, non hai silencio absoluto e algunhas historias veñen ata nós, con datos de quen a contou e recordos fiados de infancias ben distintas das nosas. Noites que comezaban antes e tempadas onde o lume arremuiñaba á familia en torno del, foron o campo cultivado de contos e ditos que perviven na memoria dos nosos maiores. Unha memoria que se esgota e que, ás veces, non se expresa por falta de atención ou interés, máis que por falta de contido e lembranza. Conscientes desto, queda escoitar e pedir esas lendas propias da terriña que nos sentíu medrar, sen deternos nas escolmas e estudios preciosos que agardan en estantes pola nosa lectura.

Do n. 119 da revista Nós.

Algo que non atopei nesas lecturas, ou que non recordo xa, son os contos das xans. Foi unha referencia nun libro sobre Arnoia a que me levou ó número 119 da revista Nós para coñecer a súa existencia entre as xentes do pobo, en concreto, do pobo da Arnoia. Por aquilo de que algo de arnoiés teño, fixen o comentario en casa e resulta que os seres non eran descoñecidos para meus pais. Miña nai o primeiro que recordou foi unha expresión: parece que viches as xans, facendo referencia a unha persoa que ven co rostro trastocado polo medo. Meu pai contoume o caso dunha rapaza que vía as ánimas. A xente pensaba que esta visión proviña do momento do seu bautismo, seguindo a crenza popular de que se alguén é unxido nese momento de renacer co óleo dos enfermos verá as ánimas e ata pode que adiviñe quen vai morrer. A historia recollida neste recorte fala dunha procesión de vivos, así que teriamos que as xans teñen certo parecido ca santa compaña, diferenciándose dela en que as xans son vivos e a compaña son mortos. Sen embargo, meus pais afirman que o da santa compaña non era coñecido nos nosos pobos, senón que alí falábase das xans, luciñas relacionadas ca morte moitas veces. Luciñas, mais non procesións; lumiños, mais non formas antropomorfas ou recoñecibles, vivos ou defuntos.

Respecto da interpretación destas luciñas hai varias opcións: dende a simple constatación do descoñecemento da causa, ou que son visións por fame, ou defuntos, ou traballadores fóra de hora, ou xente con ganas de xogo. Historias hainas, e inda se poden recoller, en Louredo e Remuíño. Recordos da época infantil e adolescente dos papás e outros familiares, que falan de luciñas (case sempre escoito esta palabra, luciñas, máis que luces) no monte do Cadabal, vistas de lonxe e que traían arrepíos a quen as divisaba. Visión que non se quedaba nun ou outro paseante ou traballador que volvía tarde a casa, senón que afectaba a varios que facían o camiño xuntos. Ou luciñas nalgún punto do río Arnoia, con historias de medo, chamando pola prudencia, para non achegarse a elas. Historia daquel meniño que estando con outros e co gando no monte (ovellas, creo), baixou ata o río porque vía as luciñas. Seguírono os amigos e viron ó primeiro tirarlles pedras. A seguinte noticia sobre o neno é que afogou no río, recollendo o seu pai o seu gorriño enchoupado e levado pola corrente. Meu pai establece co seu relato a sospeita de que, ou as intentou perseguir e caeu ó río, ou as luciñas viñan para levar ó rapaz á outra vida. 

Tamén hai historias nas que se desvelan tales luces como xente que viaxa de noite cun candil, visible nun ambiente no que non existía a  iluminación artificial. E a xente andaba de noite, pois ou ibas para algún sitio lonxano e saías ben cedo (coma aqueles que foron andando de Louredo a Celanova... dúas veces no mesmo día!), ou ías cara unha leira a regar cando non se podía (debido a que había quendas de regada e algún que outro pasaba delas, regando a horas intempestivas), ou viñas dunha festa, ou andabas ó contrabando,... E este recórdame aquela historia de cando unha aparición case resulta fatídica... para a propia aparición!! A cousa era que certo veciño andaba a regar de noite (o que significaba que aproveitaba toda a auga que quería, pero podía deixar sen ela ós que irían regar máis tarde, seguindo un estricto código de quenda) e decidiron que o ían asustar, por aquelo de non enfrentarse a el directamente. Foi un co candil e unha saba por riba, acercándose prudencialmente ó infractor. O malo é que este pasou da aparición. Cando estivo cerca si que lle dedicou atención, preguntando quen era, Non recibíu resposta, así que voltou a preguntar quen era. Ó recibir o silencio por resposta, pasou á amenaza: fora deste ou doutro mundo, iba levar co sacho... E a aparición... marchou!

Relacionado co anterior, pero tamén distinto, é o conto que lle pasou a un tío meu, defunto xa. Gustoso da pesca, iba para o Arnoia, naqueles bos anos de peixes e anguías (algunha chegaba a subir polos regatos, alcanzando a zona do Pireiro e Pousadoiro, en remuíño). Nunha ocasión, acompañado do cadelo de casa, este mostrouse inquedo e foise pór ó ladiño das pernas do dono. A sospeita do rapaz era a da presenza dun animal, quizás un lobo, na cercanía pero nada atopou. Regresado a casa, contoulle o feito a seu pai, maliño da doenza que o levou a descansar á terra que o sustentou, e este díxolle que non era lobo nin bicho algún, senón que era o seu espíritu que andaba libre e fora por aquel recanto do seu pobo. Ó pouco, o avó, pai de meu tío, morreu. Aquí temos un dato novo, a falta completa de percepción humana e si a animal, amén de tratarse dunha ánima de vivo. Diferenciábase esta experiencia das xans, por non ter visibilidade, e da compaña por non ser de noite, non ter visibilidade e non existir procesión de ánimas de mortos. Tampouco se dá a percepción propia de quen foi mal bautizada.

Con estas liñas que van xurdindo dos recordos, máis que seguir un índice, só me queda prometer outro breve escrito, vendo que hai pola rede sobre as xans, para descubrir coincidencias ou diferencias respecto do descuberto: que en Louredo e Remuíño hai tradición das xans, que estas son luciñas que poden verse ó lonxe ou de preto, que se relacionan ca morte, case sempre, pero que poden verse sen sufrir mal algún, que son visibles de día e de noite.